درخصوص معنای لغوی این مقام عده ای معتقدند، واژه ای ترکی و به معنای غم یا غمگین است. عده ای دیگر می گویند، طایفه و قبیله ای از ترکمن است و عده ای اصل این کلمه را « به یاد » می دانند، مانند به یاد خداوند متعال، به یاد پیامبر گرامی اسلام (ص) و به یاد فاطمه ی زهرا (س) [ نرم افزار مائده ].
این مقام، اولین مقامی است که عموم قاریان در آغاز تلاوت از آن استفاده می کنند و در میان الحان، تنها مقامی است که در سه سطح، بیات شروع ( محدوده ی قرار )، توسط ( محدوده های جواب و جواب جواب ) و فرود ( پایان تلاوت ) اجرا می شود [ پیشین].
مقام بیات که به ام النغمات یا ام المقامات [ محمدی، 127:1382 ] معروف است، زیر شاخه ها و گوشه هایی دارد که عبارت اند از: لامی، صافی، ابراهیمی، کرد، مصری، شور، حسینی، دشتی، نوا، محیر، دوکا، رمل، علی و….
[ عربی القبانی، 42:1377 ].
استادان لحن در مورد تأثیرات این مقام معتقدند، بیات آرامش همراه با غم را به تصویر می کشد، به آگاه ساختن شنونده گرایش دارد و از روزگاران گذشته صحبت می کند.
بیات ویژگی چابک و به غایت پر سوز و تأثیر گزاری دارد که ضمن ایجاد حزنی خاص در شنونده، وی را به تدبر و ادراک و شهود می رساند [ نرم افزار مائده ]. از میان قاریان مشهور جهان، استاد مصطفی اسماعیل که به خاطر مهارت و استادی در اجرای نغمات و تجسم عینی مفاهیم عمیق قرآن در ذهن شنونده، از دیدگاه اهل فن به عنوان یگانه مقریء قرآن معروف شده، استاد بلامنازع مقام بیات است [ ملائیان، 16:1380 ]
از بهترین محل های اجرای بیات، علاوه بر ابتدا و انتهای تلاوت، آیاتی با مضامین دعا، حکایت و پند و اندرز هستند.(1)
پس از بیات می توان مقامات صبا، رست، حجاز و نهاوند را اجرا کرد. می توان بیات را با رست و صبا ترکیب ساخت. اگر بیات در اوج اجرا شود، رفتن به صبا بهتر و اگر در گام پایین صوت اجرا شود، منتقل شدن به مقام رست ارجح است [ ملاتقی، 107:1381 ].
یکی از مهم ترین مشخصات مقام بیات که گسترده ترین مقامات است، در حین اجرا این است که مستمعین را به تشویق قاری قرآن مجبور می کند [ پیشین ].
نحوه ی اجرای این مقام در میان قاریان مشهور متفاوت است. عده ای هم چون استاد شحات محمد انوار، فقط بیات شروع را در ابتدای تلاوت به کار می گیرند و سپس وارد مقامات دیگر می شوند و در میان یا پایان تلاوت خود، به اجرای سایر محدوده های این مقام می پردازند. گروه دوم همچون استاد مصطفی اسماعیل، تمامی محدوده های بیات را به صورت مبسوط اجرا می کند و به طور عموم از طریق زیر شاخه ی فرود قرائت خود را به پایان می رساند. گروه سوم همانند استاد عبدالباسط و استاد عبدالعزیز حصان، در هر موقعیتی از تلاوت که اراده کنند، به این مقام منتقل می شوند و آن را اجرا می کنند [ نرم افزار مائده ].
به طورکلی می توان گفت، مقام بیات، پایه و پیش درآمد سایر مقامات است و قاری که بتواند نسبت به این مقام شناخت بیش تر کسب کند و هم چنین در اجرا مسلط تر عمل کند، به طور یقین در مسابقات موفق تر خواهد بود [ مجموعه نوارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و الحان قرآنی ].