پيش از توضيح شخصيت على از ديدگاه حضرت علی علیه السلام دو اصل انسانى بسيار مهم را مطرح مى‏كنيم ، آن دو اصل اينست :

اصل يكم

هر اندازه كه شخصيت يك انسان از رشد و قدرت برخوردار بوده باشد ، بهمان اندازه ، مى‏تواند شخصيت خويشتن را از موجوديت طبيعى خود تجريد و رها نموده و آن را بيرون از خويشتن چنان مطرح نمايد كه يك موجود عينى و يا شخصيت ديگرى را . بلكه بطور اطمينان مى‏توانيم بگوييم : انسان از آن هنگام مى‏تواند از مرز حيوانى به قلمرو انسانى عبور كند كه بتواند شخصيت خود را براى خويشتن مطرح نمايد . بدون عبور از اين مرز ، امتيازاتى از قبيل مالكيت بر شخصيت ، اختيار ، سازندگى درباره خويشتن و پذيرش انسان در منطقه ارزش‏ها ،

اوهام و خيالاتى بيش نخواهد بود . حتى همه معلومات ما درباره شناسايى روان و فعاليّت‏هاى آن ، و همچنين معارف ما درباره سطوح آگاه و نيمه آگاه و ناآگاه همه و همه در نتيجه قدرت علماى روانشناسى و درون كاوان ، بر مطرح كردن جهان درونى خويشتن ، مانند موضوع برونى براى مطالعه و بررسى مى‏باشد ، زيرا هيچ يك از پديده‏ها و عناصر و سطوح روان ، مانند نمودهاى فيزيكى براى هيچ كس و در هيچ آزمايشگاه قابل مشاهده نمى‏باشد .

شخصيت‏هاى بزرگ درون بينى مانند برگسون و جلال الدين مولوى و ويكتور هوگو و داستايوسكى و تولستوى . . . از قدرت تجريد فراوانى برخوردار بوده‏اند كه توانسته‏اند زوايا و پديده‏ها و عناصر فراوانى را از درون

خويشتن دريابند و براى شناخت درون ساير انسان‏ها مورد بهره بردارى قرار بدهند .

يك دليل قاطعانه براى اثبات قدرت حضرت علی علیه السلام بر تجريد و بر نهادن شخصيت خويشتن ، مالكيت مطلق او بر همه عوامل و پديده‏هاى برونى و درونى مربوط به شخصيت او بوده است . عوامل جالب دنيا كه هر گونه شخصيت را به اندازه قدرت خود ، تحت تأثير قرار مى‏دهند ، همين كه نزديك به منطقه شخصيت امير المؤمنين ( ع ) مى‏رسيدند دگرگون مى‏گشتند و مانند يك عدّه جريانات بى اثر بدون اينكه وارد آن منطقه شوند ، براه خود مى‏رفتند . رياست مطلق چند كشور كه جامعه آن روز اسلام را تشكيل مى‏دادند ، جالب‏ترين عاملى است كه منطقه هر گونه شخصيت را اشغال مى‏نمايد . امّا بشهادت تمام تواريخ ديديم كه نتوانست منطقه شخصيت حضرت علی علیه السلام را اشغال نمايد . حسّ انتقام جويى از دشمنان خون آشامش نتوانست شخصيت او را دستخوش هيجانات خام نموده مالكيتش را از شخصيت خويشتن سلب نمايد . حضرت علی علیه السلام چنين شخصيتى است كه مى‏تواند درباره خويشتن سخن بگويد و خود را بهتر از همه معرفى نمايد .

يكى ديگر از مختصات رشد شخصيت اينست كه هر اندازه اين رشد به تكامل بيشترى برسد ، شايستگى‏هاى آرايشى خود به بايستگى‏هاى ضرورى روح مبدل مى‏گردد . بتوضيح اينكه اگر عدالت ورزى در حالات معمولى پيش از رشد را پديده شايسته‏اى تلقى مى‏كرد و خود آرايى و مباهات و فخر و تكبر را از آن نتيجه مى‏گرفت ، پس از ورود به مجراى رشد ، همان عدالت ورزى ضرورت بايسته روح او تلقّى مى‏شود . چنانكه استمرار زندگى طبيعى انسان و همه جانداران ، احتياج به تنفس و غذا و توليد مثل دارد ، و حيات با عمل بآن پديده‏ها ، هيچ گونه مزيّتى بر وضع ضرورى طبيعت خود نمى‏بيند تا آن را امتيازى بداند كه خود را با آن بيارايد ، همچنان رشد شخصيت آدمى در مسير خود ، از لذايذ شخصى و هوس‏ها [ در مقابل خود را جزئى از اجتماع ديدن ] چشم مى‏پوشد و اين چشم پوشيدن مانند گريز از مواد سمّى است كه خوردنش حيات را بخطر مرگ مى‏اندازد . نيز مبانى اصيل اخلاق و عدالت و سازندگى مثبت غذاى ضرورى رشد شخصيت است .

وقتى كه آدمى در اين مسير مى‏افتد ، امور مزبوره را ضرورت مسير مزبوره مى‏داند .

به همين جهت است كه مى‏گوئيم : امتيازاتى را كه « خود طبيعى » بدست مى‏آورد ، آنها را آرايشى تلقى مى‏كند كه تماشا و لذت بردن از آنها ، عامل بوجود آوردن و بقاى آنها است ، در صورتى كه شخصيت در مسير رشد ، امتيازات را هرگز به عنوان موضوع قابل تماشا و لذت بردن نمى‏داند .

هنگامى كه انسان رشد يافته مى‏گويد : « من دروغ نمى‏گويم » مانند اينست كه يك جاندار و يا يك انسان در قلمرو زندگى معمولى مى‏گويد : « من تنفس ميكنم » وقتى كه رشد يافته مى‏گويد : « من انسان دادگرم » در حقيقت مثل اينست كه جاندار و يا انسان معمولى بگويد كه « من براى سير شدن غذا مى‏خورم » .

در آنموقع كه انسان رشد يافته مى‏گويد : « من خدا را مى‏بينم » درست مانند اينست كه آدم معمولى حتى يك جاندار مى‏گويد : « من آب را در آن حوض يا استخر مى‏بينم » . . .

مادامى كه شخصيت آدمى به اين مسير رشد قدم نگذارد ، هيچ يك از گفتار و كردار او از حدّ سوداگرى بالاتر نخواهد رفت . پس از توضيح اين دو اصل ، مى‏پردازيم به « على از ديدگاه حضرت علی علیه السلام » .

اين جمله « على از ديدگاه حضرت علی علیه السلام » كه آنرا عنوان مبحث قرار داده‏ايم ، بطور قطع براى كسانى كه اطّلاعى از شخصيت اين انسان بزرگ ندارند ، و پديده‏اى بنام رشد شخصيت را نمى‏شناسند و يا با داشتن اطلاعات علمى نه از شخصيت حضرت علی علیه السلام و نه از پديده رشد ، طعم واقعى كمال را چشيده‏اند قابل هضم نيست .

امّا اينكه شخصيت حضرت علی علیه السلام در حدّ اعلاى رشد بوده است ، جاى كمترين ترديد نيست ، چنانكه در مباحث گذشته از صاحبنظران اسلامى و غير اسلامى مشاهده كرديم ، حضرت علی علیه السلام در رديف اول از پيشتازان تكامل يافته كاروان بشرى است . نيز با دقت كافى در جملات همان صاحبنظران و ديگر رشد يافتگان قرون و اعصار از بروز شخصيت حضرت علی علیه السلام در تاريخ ، بخوبى اثبات مى‏شود كه گويندگان آن جملات طعمى از رشد و تكامل انسانى را چشيده‏اند كه چنان جملات عاشقانه و پر هيجان و طوفانى را ابراز كرده‏اند .

با نظر به دو اصل گذشته و دلايلى را كه در زير مطرح مى‏كنيم ، يكى از بهترين طرق شناسايى حضرت علی علیه السلام همين است كه ما مورد بررسى قرار مى‏دهيم : ( على از ديدگاه على ) ( ع ) . دليل يكم راستگويى و صدق محض بودن حضرت علی علیه السلام حقيقتى است كه سرتاسر زندگى او را چه در قلمرو انديشه و گفتار و چه در قلمرو عمل ، فرا گرفته است .

دروغ و حيله‏گرى و چاپلوسى و هر گونه مبارزه با واقعيات ، علتى جز قرار گرفتن در سوداگرى‏هاى « خود طبيعى » ندارد و اين حقيقت اثبات قطعى شده است كه على بن ابيطالب ( ع ) « خود طبيعى » را در راه وصول به « خود انسانى اعلا » ، سخت مهار كرده است . مگر ارتكاب خلاف واقعيت‏ها كه حركت بر خلاف نظم هستى هدفدار است ، جز براى ثروت و مقام و نامجويى و امثال اين پديده‏ها ، انجام مى‏گيرد ؟

يك فرد در تاريخ پيدا نشده است كه كمترين تمايلى از حضرت علی علیه السلام بآن امور را اثبات كند . وضع روحى فرزند ابيطالب را درباره راست و دروغ در نمونه‏اى از حسّاس ترين موقعيت زندگى او يادآور مى‏شويم :

عمر در نزديكى فوت خود شش نفر را براى انتخاب زمامدار از ميان خودشان تعيين نمود . گفته بود : در صورت نبودن رأى كافى براى يكى از آن شش نفر ، عبد الرحمن بن عوف مى‏تواند قضيّه را يكسره نموده و خليفه را تعيين كند . در اين شورا دو نفر رأى مساوى آوردند ، على بن ابيطالب ( ع ) و عثمان . نوبت عبد الرحمن بن عوف بود كه يكى از آن دو را ترجيح بدهد . عبد الرحمن رو به حضرت علی علیه السلام كرده و گفت :

من ترا ترجيح داده و بيعت مى‏كنم ، بشرط اينكه به قرآن و سنت و روش دو شيخ گذشته عمل كنى . حضرت علی علیه السلام فرمود : عمل به قرآن و سنت ، بلى ، و امّا عمل به روش دو شيخ نه ، بلكه با نظر خودم رفتار خواهم كرد . اين پيشنهاد را به عثمان نمود ، عثمان بدون ترديد پذيرفت .

بعضى از تاريخ نويسان مى‏گويند : عبد الرحمن اين پيشنهاد را سه بار تكرار كرد و در هر بار عثمان پذيرفت و حضرت علی علیه السلام قبول نكرد .

مسلم است كه از نظر رفتار سياستمداران معمولى ، حضرت علی علیه السلام مى‏توانست آن روز دروغى بگويد و سپس كه سوار كار شد ، با صدها جملات و حيله‏گرى‏هاى ساختگى ، دروغ خود را تصحيح نمايد . ولى حضرت علی علیه السلام اين دروغ را نمى‏گويد و براى بار سوم از زمامدارى بر كنار ميماند .

دليل دوم نظرى به تربيت شدگان على بن ابيطالب ( ع ) . گروهى از پاك‏ترين مردم صدر اوّل اسلام ، در حوزه جاذبيت شخصيت حضرت علی علیه السلام قرار گرفته و با گفتار و كردار او به درجات عالى رشد و كمال رسيده‏اند ، مانند :

مسلم است كه اين شخصيت‏هاى تاريخى صدر اول اسلام ، مخصوصا گروهى از آنان ، مانند سلمان و ابوذر ، مالك اشتر و عمار و ميثم . . . عالى‏ترين مراحل رشد و كمال را در جاذبيت شخصيت امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام بدست آورده بوده‏اند و اين تأثير و تأثر روشن‏ترين دليل آن است كه اينان در شخصيت حضرت علی علیه السلام عالى‏ترين آرمان انسانى خود را ديده بودند كه از ديگر انسان‏هاى دوره پر نوسان و ضد و نقيض بريده و به آن بزرگوار پيوسته بوده‏اند ، اگر كمترين تجاوز از حق و اندك ارتكاب خلاف قانون انسانى از او مشاهده مى‏كردند ، آنهمه جان فشانى و عشق به او نمى‏ورزيدند و راه ديگرى و دنبال ديگران را مى‏گرفتند كه به خواسته‏هاى زندگى معمولى خود ميرسيدند .

گروهى از اين 81 شخصيت ، چنانكه گفتيم ، مانند ابو ذر و سلمان فارسى . . .

بحدّ رشد سازندگى تاريخ رسيده بودند كه اسلام واقعى را در وجود خود مجسّم مى‏كردند .

اينان در وجود حضرت علی علیه السلام امتيازات بسيار فوق العاده‏اى را ديده بودند كه او را معيار و مربّى و تطبيق كننده قرآن در وجود خود تلقى مى‏كردند . رابطه اين رشد يافتگان با حضرت علی علیه السلام مافوق رابطه پيروان يك مكتب از پيشتازان آن مكتب بوده و بلكه بمرحله عشق حقيقى رسيده بود . عشق حقيقى را ميگوئيم كه با عشق مجازى كه همه نقص و عيب و زشتى معشوق را مى‏پوشاند قابل مقايسه نيست .

مانند حضرت علی علیه السلام مى‏افروزد و آنگاه پاكان اولاد آدم را پروانه‏وار دور آن شعاع فروزان مى‏گرداند .

دليل سوم هر محقق صاحبنظرى كه با تتبّع و تحقيق لازم و كافى چه از مسلمانان و چه از ملل غير اسلامى ، درباره شخصيت حضرت علی علیه السلام بررسى كرده‏اند ، به اتفاق آراء صدق محض و راستگويى و رستگارى حضرت علی علیه السلام را پذيرفته‏اند . تنها بعنوان نمونه جمله‏اى را از « پطروشفسكى » استاد دانشگاه لنينگراد متذكر مى‏شويم :

« على تا سر حد شور و عشق پاى بند دين بود ، صادق و راستگار بود . . . و تمام صفات لازمه اولياء اللّه در وجودش جمع بود »  .

دليل چهارم در مباحث پيشين جملاتى را از جبران خليل جبران ديديم كه چنين گفته بود : « حضرت علی علیه السلام مانند آن پيامبران بود كه به جامعه‏هايى مبعوث مى‏شدند كه جامعه آنان نبود ، در زمانى زندگى مى‏كردند كه زمان آنان نبود ، در ميان مردمى بودند كه شايستگى آن پيامبران را نداشتند ، خدا را در اين كار حكمتى است كه خود دانا است » و چنانكه در مختصات جامعه‏اى كه حضرت علی علیه السلام در آن زندگى مى‏كرد ،

متذكر خواهيم شد ، حضرت علی علیه السلام در ميان دشمنان بسيار گوناگون و مردم نادان ، زندگى مى‏كرد .

از طرف ديگر حضرت علی علیه السلام بر خلاف زمامداران ديگر هرگز با آن دشمنان با حيله‏گرى و ظاهر سازى رفتار نمى‏كرد و سختگيرى او در اجراى اصول عدالت ،

براى دشمنانش راهى جز صف آرايى ظاهرى يا باطنى در برابر او نمى‏گذاشت .

در چنين وضعى براى دشمنان و خودكامه‏هاى تبهكار دستاويزى بهتر از پيدا كردن نكته ضعفى مانند اتهّام به دروغ وجود نداشت ، و همه مى‏دانيم كه هيچ كس نتوانست چنين اتّهامى را به فرزند ابيطالب وارد آورد .

دليل پنجم او حقيقت را دريافته بود ، فروغ تابناك مطلق عالم هستى ،

دلش را روشن كرده و خدا را دريافته بود . خدا را در همه لحظات زندگيش مى‏ديد . . . آيا ممكن است چنين شخصى كمترين خلاف را مرتكب شود ؟ چه خلافى بدتر از دروغ آرى ، كسانى كه توانايى واقع‏بينى و واقع‏گرايى و واقع‏گويى را ندارند ، قدرت هضم شخصيت غوطه‏ور در واقعيات را هم ندارند .

عقل گردى عقل را دانى كمال
عشق گردى عشق را بينى جمال

اكنون ميپردازيم به معرفى علىّ بن ابيطالب از ديدگاه خود او :